Nền kinh tế trước thách thức FTA thế hệ mới

Cẩn trọng với “ảo tưởng”

TS. Vũ Tiến Lộc

Việc Chính phủ đang đàm phán một loạt Hiệp định thương mại tự do (FTA) thế hệ mới, trong đó đáng kể là Hiệp định Đối tác xuyên Thái Bình Dương (TPP) và FTA Việt Nam – EU (EVFTA) được kỳ vọng sẽ tạo ra làn sóng hội nhập lần thứ hai mạnh mẽ hơn đối với Việt Nam. Điều đó lý giải cho thái độ rất lạc quan của đa số DN.

Theo điều tra gần 10.000 DN của VCCI thực hiện năm 2014, có tới 66% DN Việt Nam ủng hộ và tin vào những lợi ích mà TPP đem lại. Một điều tra khác thực hiện trong tháng 6 vừa qua của VCCI về EVFTA cũng cho kết quả gần tương tự, với tỷ lệ đa số các DN tin rằng EVFTA sẽ mang lại tác động tích cực cho hoạt động kinh doanh của họ.

Đặc điểm của các FTA thế hệ mới là bao gồm nhiều cam kết sâu rộng chưa từng có. Trong đó có nhiều cam kết về thể chế. Khác với các FTA trước đây chủ yếu ảnh hưởng tới chính sách thuế quan tại biên giới, các FTA thế hệ mới sắp tới có nhiều các cam kết ảnh hưởng trực tiếp và lớn đến thể chế, chính sách pháp luật nội địa. Đồng thời, đối tác FTA cũng đặc biệt lớn. Trong các FTA thế hệ mới mà Việt Nam đang đàm phán có những đối tác thương mại hàng đầu của Việt Nam như Hoa Kỳ, EU, Nhật Bản.

Với những đặc điểm như vậy, các FTA thế hệ mới dự kiến sẽ có tác động mạnh, toàn diện đến không chỉ triển vọng phát triển thị trường của các DN Việt Nam mà còn cả môi trường kinh doanh và hệ thống chính sách, pháp luật liên quan.

Trong bối cảnh DN Việt Nam vẫn đang bươn chải để vượt qua khó khăn cả trong nước lẫn ở thị trường nước ngoài, việc DN trông đợi vào các FTA thế hệ mới với mức độ tự do hóa cao hơn nhiều so với WTO cũng như các FTA đã ký cũng là điều dễ lý giải.

Mặc dù vậy, cũng cần nhìn nhận một cách đầy đủ về những thách thức đi kèm, những thách thức mà nếu không chuẩn bị sẵn sàng để vượt qua, những lợi ích kỳ vọng sẽ chỉ là lý thuyết. Ví dụ, gần đây có thông tin rằng Việt Nam sẽ là nước được hưởng lợi nhất trong số 12 nước tham gia TPP: GDP sẽ tăng thêm 23,5 tỷ USD vào năm 2020, xuất khẩu sẽ tăng 68 tỷ USD vào năm 2025…

Trong khi trên thực tế, các chuyên gia đưa ra dự báo này đều là các chuyên gia Hoa Kỳ, các tính toán sử dụng đều dựa trên điều kiện lý tưởng tuyệt đối: Việt Nam đạt được các chuẩn mực quốc tế và tận dụng được triệt để các cơ hội.

Ví dụ, tăng trưởng xuất khẩu được tính trên suy đoán là tất cả các hàng hóa có liên quan của Việt Nam đều đáp ứng được các điều kiện về xuất xứ và vượt qua được các rào cản kỹ thuật, vệ sinh dịch tễ từ các thị trường nhập khẩu và được hưởng lợi trọn vẹn từ các ưu đãi thuế quan… mà điều này thì rất không đơn giản.

Bởi vì, thực tiễn những năm qua cho thấy, vì nhiều lý do, với hầu hết các ưu đãi thuế quan theo các FTA đã có trong tầm tay, DN Việt Nam mới chỉ sử dụng được khoảng 30%, còn lại 70% đã tuột khỏi tay các DN và nền kinh tế Việt Nam.

Ngành dệt may có nhiều thuận lợi khi các FTA thế hệ mới được ký kết

Đừng chủ quan trước thách thức

Thách thức đầu tiên chính từ góc độ xuất khẩu. Các FTA thế hệ mới với mục tiêu xóa bỏ phần lớn rào cản thuế quan cho hàng hóa giữa Việt Nam và các nước đối tác, trong đó có những đối tác đặc biệt lớn như Hoa Kỳ hay EU.

Tuy vậy, ưu đãi thuế quan chỉ dành cho các sản phẩm xuất khẩu có xuất xứ nội khối phù hợp. Trong bối cảnh công nghiệp hỗ trợ của chúng ta chưa phát triển, phần lớn nguyên liệu sản xuất (chiếm tỷ lệ khá cao trong trị giá sản phẩm) của nhiều ngành xuất khẩu của chúng ta đang được nhập từ Trung Quốc, các nước ASEAN, Hàn Quốc…

Nếu các FTA có yêu cầu cao về tỷ lệ xuất xứ nội khối thì đây rõ ràng là một đòi hỏi không dễ dàng đối với DN Việt Nam nếu muốn được hưởng ưu đãi thuế từ các FTA này.

Thêm nữa, thuế quan chỉ là một phần của câu chuyện xuất khẩu. Thuế giảm hoặc được loại bỏ hoàn toàn nhưng các hàng rào kỹ thuật (TBT) và hệ thống vệ sinh và kiểm dịch thực vật (SPS) khắt khe, tốn kém thời gian tiền của, với nguy cơ hàng hóa bị trả về nếu không đáp ứng được… có thể là những rào cản khiến hàng hóa Việt Nam thậm chí là không có đường vào thị trường các nước đối tác FTA.

Nguy cơ này lớn hơn cùng với lo ngại về khả năng khi thuế quan được dỡ bỏ theo các cam kết tự do hóa, các nước nhập khẩu sẽ tăng cường những rào cản thay thế thuộc dạng này và đang có những tín hiệu cho thấy nguy cơ này hiện hữu.

Thứ hai, từ góc độ mở cửa thị trường Việt Nam cho hàng hóa, dịch vụ đến từ các nước đối tác FTA, DN Việt Nam có lý do để kỳ vọng về một môi trường kinh doanh rộng mở hơn. Nhưng khi thực sự không còn khái niệm “sân nhà”, ở khía cạnh này, thách thức đối với DN Việt Nam chính là áp lực cạnh tranh với hàng hóa giá rẻ, dịch vụ chất lượng tốt từ các nước TPP trên chính thị trường nội địa.

Thứ ba, khi các hàng rào bảo hộ bị dỡ bỏ, lợi thế tương đối và phân công lao động giữa các nền kinh tế sẽ có bước chuyển dịch. Việt Nam với nhiều thuận lợi, năng lực cạnh tranh… sẽ có thể có lợi thế cao trong một số lĩnh vực như dệt may, giày dép, điện tử, sản xuất hàng tiêu dùng, nông nghiệp công nghệ cao, du lịch…

Tuy nhiên, thách thức đối với DN là làm sao để nguồn vốn, kinh nghiệm quản lý, công nghệ sản xuất/dịch vụ hiện đại… từ làn sóng đầu tư nước ngoài lan tỏa ra các DN nội địa của Việt Nam và để các DN Việt Nam có thể hợp tác hiệu quả và cùng hưởng lợi (win-win) với các nhà đầu tư nước ngoài…

Vì vậy, để có một tâm thế chủ động cho một cuộc cạnh tranh sòng phẳng, các DN và hiệp hội DN rất cần tìm hiểu về TPP và EVFTA; có hành động tương ứng ngay từ bây giờ. Bên cạnh đó, DN cũng cần sự đồng hành của các cơ quan Nhà nước. Đặc biệt là trong việc thúc đẩy cải cách thể chế, nâng cao năng lực của bộ máy Nhà nước…

Bởi, hội nhập và các FTA luôn là cuộc chơi của các đại gia, trong khi khu vực DNNVV bao giờ cũng là đối tượng dễ bị tổn thương nhất. Nâng cao năng lực cạnh tranh của khu vực DNNVV để họ có thể trở thành đối tượng thụ hưởng quan trọng của quá trình hội nhập cũng là một trong những thách thức hàng đầu đối với mọi nền kinh tế, đặc biệt đối với nước ta.